Người Dao sinh sống tập trung tại các bản, làng của thành phố Hà Giang. Họ có quá trình dài sáng tạo và phát triển văn hóa truyền thống, hình thành những đặc trưng lịch sử, văn hóa riêng có như ngôn ngữ, chữ viết, phong tục tập quán, truyện, thơ, tục ngữ, dân ca, dân vũ, mỹ thuật…trong đó có nhiều lễ tục, diễn xướng dân gian được lưu truyền qua nhiều thế hệ, tiêu biểu trong các là nghi lễ là: Lễ cúng Bàn Vương, Lễ Cấp sắc và Lễ hội Tết Nhảy. Trong các nghi lễ cổ, Tết Nhảy là một hoạt động dân gian đã được cộng đồng người Dao thừa nhận có ý nghĩa quan trọng đối với đời sống tín ngưỡng người Dao.
Người Dao ở thôn Nậm Tài, xã Ngọc Đường thực hiện các nghi thức trong Tết Nhảy
Tết Nhảy của người Dao là một hoạt động văn hóa có ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống cộng đồng của đồng bào dân tộc Dao. Theo tục lệ, Tết nhảy chỉ tổ chức tại không gian “nhà cái” (nhà có ban thờ tổ) và cũng được coi như Tết chung của cả vùng thể hiện lòng thành kính, biết ơn, tri ân công đức của tổ tiên.
Lật từng trang sách cúng, Ông Bàn Quốc Hợp, một thầy cúng kinh nghiệm nhất của thôn Nậm Tài, xã Ngọc Đường, thành phố Hà Giang, ông năm nay đã 66 tuổi, nhưng có đến 40 năm làm thầy cúng cho chúng tôi biết: Lễ Tết nhảy diễn ra vào ngày 3 tết, được tổ chức tại nhà trưởng họ, nơi đặt bàn thờ tổ tiên của cả dòng họ (hung lầu). Để tổ chức “Tết nhảy”, từ ngày 26 tết, mọi người đến nhà trưởng họ chuẩn bị những vật phẩm và các lễ vật cần thiết, gồm: 6 cây tre tươi, 6 cây mía, bột nếp, chiêng, trống, chuông nhỏ, các loại kiếm, gậy gỗ. Mời 3-4 thầy cúng giỏi để thực hiện các nghi lễ. Tết Nhảy là một nghi lễ cổ phản ánh sâu đậm tín ngưỡng về Bàn Vương – thuỷ tổ của người Dao. Nghi lễ này hội tụ những giá trị lịch sử văn hoá lâu đời, có ý nghĩa sâu sắc trong đời sống tinh thần của cộng đồng người Dao. Tết nhảy, hay “Nhiang chằm Đao” là nghi lễ cúng Bàn Vương – thủy tổ dân tộc Dao. Theo tín ngưỡng của người Dao, xa xưa, trong chuyến vượt biển tìm đường sống của 12 họ Dao, khi nguy nan nhất mực, cận kề sóng to gió lớn của biển cả, người Dao trên chuyến thuyền bè bão táp đó đã cầu khấn Bàn Vương và tổ tiên phù hộ cho tai qua nạn khỏi và hứa sẽ làm lễ tạ ơn cứu độ. Lời cầu nguyện linh ứng, từ đó người Dao tổ chức Tết Nhảy để thể hiện lòng biết ơn với tổ tiên và Bàn Vương đã cứu mạng ngoài biển khơi, luyện âm binh để bảo vệ cuộc sống gia đình, dòng tộc, cầu xin tổ tiên che chở cho gia đình, bản làng mạnh khỏe làm ăn tấn tới. Trong đời sống tín ngưỡng người Dao, Bàn Vương đứng đầu các nhánh tộc người Dao, là vị vua tài giỏi, có sức mạnh vô hình, luôn độ trì, giúp đỡ dân tộc Dao. Bàn Vương được người Dao thờ cúng nhất mực kính trọng và linh thiêng cùng với tổ tiên của người Dao. Lễ Tết nhảy là thời điểm để hội tụ dòng họ, để mọi người gặp gỡ chúc tụng nhau, là ngày vui của toàn cộng đồng. Tuy quy mô không lớn và không có nhiều người ngoài dân tộc biết đến, nhưng với cộng đồng người Dao lại mang nhiều ý nghĩa, là sợi chỉ gắn kết cộng đồng dân tộc Dao bền chặt bao đời nay. Xuân về, âm thanh của trống, của chiêng, cùng những điệu múa chuông trong Lễ Tết nhảy lại rộn ràng trong các bản đồng bào dân tộc Dao. Để chuẩn bị cho Tết Nhảy, gia đình thiết lập ban thờ, bày biện đồ cúng, khấn mời Bàn vương, thần thánh, tổ tiên về dự lễ và tổ chức cho con cháu học nhảy và đọc sách (Sài Dung). Họ sửa sang thay mới ban thờ, làm bánh ống (gói bằng lá quận chặt hai đầu) và làm bánh giầy. Lễ “hứa” đầu năm là một thủ lợn tượng trưng cho con lợn khoảng (10 – 15 kg), 5 chiếc bánh giầy hoặc bánh ống, nhà nào không có lợn thì thịt một con vịt hoặc ba con gà đặt lên ban thờ cúng tổ tiên để cầu lộc, cầu tài và gánh vác mọi công việc như: tai họa, trừ tà ác… Bàn thờ đặt đúng góc tường của gian ngoài (gian cửa chính), chính giữa bàn thờ có một bát hương và 2 bức tranh dán trên tường, tượng trưng cho tổ tiên theo từng thứ bậc, như chính cuộc sống của họ. Khi thắp hương cúng tổ tiên đem chiếc ghế gỗ ra để các vật thờ lên đó, theo phong tục ngày Tết họ chỉ cúng thịt và bánh. Năm mới, họ luộc trứng gà để sẵn trong nhà, mỗi khi trẻ con đến chơi thì họ mang ra mừng tuổi… Là Tết của gia đình nhưng lại được cả bản, cả vùng coi như Tết chung. Tất cả đều đến tham gia múa nhiều điệu múa truyền thống như múa cờ, múa tế rùa, múa kiếm, múa chuông… Nghi thức tiến hành như sau: Một tốp nam thanh niên “sài cỏ” theo sự hướng dẫn của thầy cả “chái peng pi” tổ chức nhảy 14 điệu diễn mở đường bắc cầu đưa đón tổ tiên, thần linh về dự tết. Các nam thanh niên sẽ diễn tả hình ảnh mở đường bằng những điệu nhảy. Sau khi đường đã được mở là lúc tổ tiên về. Điệu chào bố mẹ, tổ tiên đã khuất là nhảy một chân, đầu cúi, ngón tay trỏ dơ cao; điệu nhảy cưỡi ngựa diễn tả việc tổ tiên cưỡi ngựa về ăn tết; điệu nhảy múa mời tiên nương, tiểu nữ giáng trần được diễn tả bằng điệu múa cưỡi “pe họ” mô phỏng các tiên nương cưỡi hạc bay về; điệu múa mời tổ sư thầy cả về dự tết diễn tả kiểu đi của hổ “mùng hú”… Mỗi điệu nhảy, múa đều có tính hình tượng cao diễn tả cảnh các thiên thần tổ tiên về hạ giới dự tết với con cháu. Kết thúc các điệu nhảy mở đường, đón chào tổ tiên, thần linh, cả dòng họ làm lễ rước tượng tổ tiên. Tượng tổ tiên cũng là những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc độc đáo của người Dao. Tượng được trạm khắc đẹp với trang phục thời cổ xưa, dài từ 20-25 cm, đường kính thân 5cm, bàn tay phải của các tượng đều cầm thẻ bài. Ngày thường tượng được bọc kín bằng vải trắng. Ngày tết được con cháu rước xuống làm lễ tắm gội, thay khăn choàng mới. Nước tắm là thứ nước thơm chế từ vỏ loại cây “sum mụ”. Sau lễ tắm gội cho tượng, con cháu lại tổ chức các điệu nhảy, dâng gà. Thầy cả và ba thanh niên tay cầm gà trống đỏ, vàng nhảy theo nhiều động tác dâng gà: có động tác rước gà trên đầu, có động tác “vác” gà qua hai vai, có động tác vừa múa vừa vặt đầu gà… Khi cúng tổ tiên xong thì con cháu phải tắm rửa cho sạch mình để cùng tổ tiên ăn tết. Màn tắm than chính là một điểm nhấn độc đáo. Con cháu nhảy múa quanh đống lửa và sau đó sẽ dùng tay hất tung than, gio trong đống lửa lên người. Kết thúc là điệu múa cờ. Trong suốt thời gian nhảy, chủ nhà mổ lợn, gói bánh để đãi khách. Họ vừa cúng, vừa uống rượu, ăn cỗ, múa hát thay phiên nhau liên tục trong nhiều ngày. Tết Nhảy là một nghệ thuật tổng hợp các loại hình nghệ thuật dân gian: nghệ thuật nhảy múa, nghệ thuật âm nhạc và nghệ thuật ngôn từ, kể về công lao tổ tiên đến nghệ thuật tạo hình với các loại tranh thờ, tranh cắt giấy, điêu khắc tượng gỗ.Tiến Quân – Hà Giang
